Reaktor ITER od lat przyciąga wyobraźnię naukowców i inwestorów, ponieważ obiecuje uzyskać więcej energii z syntezy niż się do niej dostarczy. Gdy 5 lipca 2025 r. chińska kolumna transportowa zjechała z promu w Marsylii, wioząc 1600-tonowy zestaw magnetycznych feederów, media mówiły o „energetycznym trzęsieniu ziemi”. Poniższy poradnik wyjaśnia, czym jest ITER, dlaczego wkład Chin ma znaczenie oraz jakie korzyści może odczuć każdy odbiorca prądu.
Reaktor ITER i jego misja: sztuczne słońce w sercu Europy
Budowany w Cadarache reaktor ITER (International Thermonuclear Experimental Reactor) ma działać jak sztuczne słońce. Tokamak o plazmie sześć razy większej niż JT-60 SA chce dostarczyć 500 MW mocy cieplnej przy zaledwie 50 MW włożonych . Koszt przekracza 25 mld € , lecz siedmiu partnerów – UE, Chiny, USA, Rosja, Indie, Japonia, Korea – widzi w projekcie drogę do czystej energii.
Kluczowe dane projektu ITER:
- Temperatura plazmy: 150 000 000 °C
- Docelowy impuls: 400-500 s
- Start „first plasma”: 2033-2034
- Współczynnik mocy Q ≥ 10
Ogromne elektromagnesy nadprzewodzące tworzą szczelną „magnetyczną klatkę”, w której zjonizowany gaz krąży bezkontaktowo. Dzięki temu ściany nie topią się mimo temperatur wyższych niż w jądrze Słońca. Precyzyjna regulacja pól toroidalnych i poloidalnych jest kluczowa dla stabilności reakcji.
Pierwsze testy plazmy przesuwały się w czasie
Pandemia, inflacja stali oraz nowe przepisy bezpieczeństwa opóźniły harmonogram o lata. Mimo presji prywatnych start-upów fuzji, eksperci podkreślają, że nawet opóźniony ITER dostarczy bezcennych danych inżynieryjnych.
Chińskie magnetyczne „żyły” – co wniósł feeder system
5 lipca 2025 r. Instytut Fizyki Plazmowej CAS dostarczył 31 kriogenicznych feederów: 68 kA prądu i ciekły hel −269 °C płyną „autostradą” długości 40 m . Bez tych „żył” elektromagnesy nie mogłyby pracować, a reaktor pozostałby stalową skorupą.
Dostawa była przełomem, ponieważ
- Izolacja cieplna o 2 W/m zmniejsza koszty eksploatacji.
- Poprawione spawy z dokładnością do 0,2 mm zapewniają wyższą hermetyczność.
- Zintegrowany kanał rozładunku 50 GJ energii podnosi bezpieczeństwo.
Każdy tydzień opóźnienia feederów odsuwałby montaż o pół roku. Po ich instalacji możliwe jest zamknięcie kriostatu w 2028 r.
Dlaczego fuzja zmieni reguły gry energetycznej
Synteza łączy jądra lekkich pierwiastków, uwalniając energię bez emisji CO₂ i bez długożyciowych odpadów.
| Parametr | Fuzja (ITER) | Rozszczepienie | Węgiel |
|---|---|---|---|
| Odpady | krótkotrwałe | wielowiekowe | brak |
| Emisje CO₂ | 0 | 0 | wysokie |
| Paliwo | deuter + trit | uran | węgiel |
| Ryzyko awarii | bardzo niskie | niskie | niskie |
Modele Princeton zakładają, że przy Q > 10 koszt kWh spadnie do 0,04 €, czyli o 15-20 % poniżej obecnych taryf.
Bezpieczeństwo reaktora: fakty zamiast mitów
Plazma wygasa w sekundę, a masa paliwa to kilka gramów; raport IAEA potwierdza niższe ryzyko niż przy elektrowniach węglowych .
Współpraca siedmiu mocarstw: polityczny wymiar projektu
ITER łączy państwa, które w innych sprawach pozostają rywalami. Model wspólnych zamówień tworzy miejsca pracy i przenosi know-how do łańcucha dostaw.
- umiędzynarodowienie patentów
- wspólne standardy bezpieczeństwa
- kanał dialogu nawet podczas kryzysów
- wsparcie edukacji STEM
ITER jest jednym z nielicznych przedsięwzięć, przy których na jednej hali roboczej spotykają się inżynierowie z USA, Chin, Rosji i UE. Tak szeroka lista partnerów sprawia, że decyzje podejmuje się wolniej, ale jednocześnie projekt unika ryzyka nagłego odcięcia kluczowej technologii przez jedno państwo. 90 % budżetu dostarczane jest w naturze, co oznacza, że każdy kraj buduje u siebie komponenty o wartości odpowiadającej jego udziałowi finansowemu. W efekcie powstają nowe miejsca pracy w sektorze high-tech w najmniej oczekiwanych regionach, np. super-izolacyjne kable z rumuńskiego Aradu trafiły do centralnego solenoidu.
Koordynatorem europejskich dostaw jest agencja Fusion for Energy, która publikuje otwarte przetargi na komponenty kriogeniczne, czujniki neutronów czy serwery czasu rzeczywistego. Takie podejście sprzyja standaryzacji i wymusza wzrost kompetencji przemysłowych w całej UE. Dla Polski oznacza to szansę na awans w łańcuchu wartości: rodzime huty dostarczają specjalne stopy stali o niskiej zawartości kobaltu, a firmy automatyki piszą oprogramowanie sterujące zaworami helu. Według Polskiej Izby Gospodarczej udział w zamówieniach ITER przekroczył już 450 mln €, a część kontraktów przeniesie się na rynek małych reaktorów SMR.
Wymiar dyplomatyczny projektu jest równie ważny co techniczny. Nawet w okresach wzmożonych sankcji gospodarczych przeciw Rosji elementy podwójnego zastosowania przepływają na podstawie specjalnych licencji, co utrzymuje kanał rozmów. Taki format «naukowej dyplomacji» minimalizuje ryzyko eskalacji konfliktów i buduje grunt pod przyszłe traktaty ograniczające emisje. Jeżeli ITER odniesie sukces, stanie się modelowym przykładem tego, że globalne problemy – takie jak zmiana klimatu – można rozwiązywać wspólnie, nawet przy głębokich różnicach politycznych.
Korzyści kooperacji
- Transfer know-how
- Umiędzynarodowienie patentów
- Standaryzacja bezpieczeństwa
- Kanał dialogu nawet w czasie sankcji
Embargo na część rosyjskich dostaw zwiększa koszt o 6 %, lecz traktat ITER umożliwia transfer technologii na podstawie specjalnych licencji.
Korzyści dla przemysłu w Polsce
Rodzime firmy dostarczają elementy kriostatów i czujniki próżniowe, zdobywając kompetencje potrzebne przy budowie demonstratora DEMO.
Wyzwania przed pierwszym plazmą – bariery i terminy
Najczęściej powtarzany mit głosi, że awaria tokamaka może wywołać «wybuch termojądrowy». W rzeczywistości w komorze znajduje się kilka gramów paliwa, a przerwanie pola magnetycznego skutkuje natychmiastowym wygaszeniem plazmy. Raport Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej stwierdza, że promieniowanie wokół tokamaka jest niższe niż przy typowej elektrowni węglowej, gdy uwzględnić pyły z uranu w popiele. Krótki okres połowicznego rozpadu izotopów w płaszczu oznacza, że po 100 latach demontażu materiały można ponownie użyć jako złom stalowy.
Koszty eksploatacyjne elektrowni fuzyjnej składają się głównie z energii dla systemu kriogenicznego, wymiany elementów wewnętrznej powłoki i utylizacji helu. Opracowywane powłoki wolframowe wydłużają cykl życia płaszcza nawet do 7 lat pracy, a odzysk helu zmniejsza straty gazu do 4 % rocznie. Według analizy Wuppertal Institut przeciętny koszt utrzymania megawata mocy w reaktorze fuzyjnym jest o 30 % niższy niż w elektrowni gazowej, jeżeli paliwo gazowe przekroczy 60 EUR/MWh. Stabilny LCOE oraz brak opłat za ETS budują pozytywne nastawienie inwestorów, co potwierdzają rekordowe obligacje zielone sprzedane w 2025 r.
Do finału pozostały: montaż solenoidu centralnego, instalacja systemu neutralnych wiązek i walidacja oprogramowania pod próżnią kriogeniczną.
Sterowniki ekranowane boronem umożliwiają „gorącą wymianę” modułów bez otwierania reaktora.
Jak schłodzić 10 000 t stali do −269 °C?
Osiem autonomicznych obiegów helu odbiera ciepło, a wieża chłodnicza z odzyskiem energii obniża koszty pracy systemu kriogenicznego.
EAST, SPARC i inni – kto goni sztuczne słońce
Tokamak EAST utrzymał plazmę 1 066 s , SPARC celuje w Q > 2 w 2028 r., a startup Helion rozwija pędnik kadeco-kinetyczny. Zdrowa konkurencja skraca drogę do komercyjnej fuzji.
Dlaczego wyścig jest korzystny?
Równoległe pomysły eliminują ślepe uliczki rozwojowe, a dane open-science z ITER-a wspomagają skalowanie młodszych projektów.
Co, jeśli ITER okaże się zbyt wolny?
Nawet wtedy 40 000 czujników przekaże informacje, które przyspieszą budowę bardziej zwartych reaktorów.
Polityka klimatyczna i rynek energii: co zmieni uruchomienie ITER-a
Strategia „Net-Zero Industry Act” zakłada zeroemisyjne źródła wewnątrz UE. Deuter z wody morskiej i trit hodowany in-situ ograniczą import paliw kopalnych.
Akceptacja społeczna dla tego projektu rośnie: sondaż Eurobarometru z kwietnia 2025 r. pokazał, że 63 % obywateli UE ufa energii termojądrowej. Największy niepokój dotyczy neutronowej aktywacji elementów, dlatego kampanie informacyjne używają analogii: roczna dawka przy ogrodzeniu reaktora jest niższa niż podczas pojedynczego lotu transatlantyckiego. Lokalne władze w Provence przygotowują już mapy ścieżek edukacyjnych wokół ITER-a, aby pokazać mieszkańcom, że instalacja jest bezpieczna. Otwartość danych, rygorystyczne procedury testów oraz wymóg raportowania incydentów budują zaufanie i wyznaczają nowe standardy dla innych technologii jądrowych.
Wpływ na rachunki odbiorców
- brak opłat CO₂
- stabilna podaż energii bazowej
- mniejsze wahania cen hurtowych
Najczęściej wyszukiwane
Jakie paliwo wykorzysta reaktor ITER?
Deuter i trit; trit będzie produkowany w modułach z litu.
Kiedy ITER zacznie produkować energię dla sieci?
ITER jest reaktorem badawczym; energię dla sieci zapewni dopiero demonstrator DEMO po 2040 r.
Czy fuzja jest bezpieczna dla ludzi mieszkających w pobliżu?
Tak – masa paliwa jest znikoma, a plazma wygasa natychmiast po zakłóceniu.
Ile kosztuje utrzymanie instalacji?
Największy wydatek to hel kriogeniczny; dzięki odzyskowi gazu koszty operacyjne są niższe niż w elektrowniach gazowych.
Z każdym modułem montowanym w Cadarache i każdym rekordem bitym w Hefei sztuczne słońce staje się coraz bardziej realne. Chińskie „żyły” magnetyczne to jeden z kamieni milowych, lecz bez niego gmach energii fuzji nie powstałby. Nadchodząca dekada pokaże, czy ITER naprawdę zapłonie, ale już dziś projekt wzmacnia współpracę międzynarodową.
Szczegółowy artykuł IAEA: https://www.iaea.org/bulletin/iter-the-worlds-largest-fusion-experiment